ЧУХАЛ МЕТАЛЛЫН ХИМИ ТЕХНОЛОГИЙН ЛАБОРАТОРИ

ЧУХАЛ МЕТАЛЛЫН ХИМИ ТЕХНОЛОГИЙН ЛАБОРАТОРИ

Лабораторын эрхлэгчийн танилцуулга

Лабораторын эрхлэгч: ЭШТэА, Доктор(Ph.D)

Ш. Нямдэлгэр

Э-шуудан: nyamdelger_sh@mas.ac.mn; nyamdelger.icct@gmail.com

Химийн Ухааны доктор (PhD), 2009 он, Монгол Улсын Их Сургууль, Монгол Улс

Судалгааны чиглэл: Үнэт, ховор металл агуулсан эрдэс, хүдэр, баяжмалыг уусгах, шингээгч болон цахилгаан химийн аргаар ялгаж авах процессын физик химийн судалгаа, Биметалл нано катализаторын шинж чанарын судалгаа,

Лабораторын хамт олны бүрэлдэхүүн
ЭШТэА, Доктор (PhD) Г. Бурмаа, гэрээт ажилтан
ЭШТэА, Доктор (PhD) Т. Аззаяа
ЭШТэА, Доктор (PhD) С. Энхтуул
ЭШТэА, Доктор (PhD) Б. Нарандалай
ЭШДэА, Докторант Т. Нарангарав
ЭШДэА, Докторант Г. Ариунаа

7.ЭШДэА, Магистр Б. Хулан

ЭШДаА, Магистр Б.Өлзийбадрах
ЭШДаА, Магистр П.Саранцэцэг

Лабораторын судалгааны үндсэн чиглэл, үйл ажиллагаа (сүүлийн 5 жилээр)

Чухал металлын эрдэс, хүдэр, баяжмалыг гидро-пирометаллургийн аргаар ялган авах процессын физик химийн судалгаа, эцсийн бүтээгдэхүүн гарган авах технологийн судалгаа
Газрын ховор элементийн хүдэр, баяжмалын уусалт, газрын ховор элементийн нийлбэр исэл, дан исэл гарган авах технологи
Уул уурхайн хаягдлыг байгаль орчинд ээлтэй аргаар боловсруулах, ашигт бүрэлдэхүүнийг ялгах авах технологийн судалга

Хэрэгжүүлсэн, хэрэгжүүлж буй төслүүд:

“Нүүрсний олборлолтыг дагалдах каолинитыг боловсруулах өндөр технологийн судалгаа ба хэрэглээ” БНХАУ-тай хамтарсан төсөл (2023-2025)
“Зөөвч овоо ордын ураны хүдэр боловсруулах үйлдвэрийн хүчиллэг шингэнийг саармагжуулах туршилт” Бадрах- Энержи ХХК, Захиалгат төсөл (2023-2024)
“Молибдений баяжмал боловсруулах үйлдвэр-ийн техник технологийн түвшний үнэлгээ” Захиалгат ажил, Эрдэнэт үйлдвэр ТӨҮГ (2024)
“Газрын ховор элементийн нийлбэр ислээс лантан ба церийн ислийг ялган авах химийн технологийн оновчтой параметрүүдийг тогтоох судалгаа” ШУА-ийн грант төсөл (2024)
“Зэсийн баяжмалыг боловсруулах технологийн процессын загварчлал” Суурь судалгааны төсөл (2021-2023)
“Эрдэнэт үйлдвэр ТӨҮГ-ын хөрс, усны бохирдлын судалгаа” Захиалгат төсөл (2021)
“Монголын хүнд баяжигдах газрын ховор элементийн хүдрийг баяжуулах технологийн судалгаа” Хятад-Монголын хамтарсан төсөл (2017-2020)
“Гал унтраагч бодис гарган авах туршилт судалгаа” ШУТ-ийн төсөл (2018-2020)
“Алт-зэсийн хүдэр, баяжмалыг боловсруулах хосолмол технологийн физик-химийн судалгаа” Суурь судалгааны төсөл (2014-2016)
“Метал оксианионы бохирдлыг цэвэрлэх шинэ материал гарган авах” Суурь судалгааны төсөл (2014-2016).
”Молибдений баяжмалаас рени ялгах техник технологийн үндэс”, ШУТ-ийн төсөл, (2011-2012).
“Үнэт, ховор металлын эрдэс, хүдэр, баяжмалыг боловсруулах пиро- ба гидрометаллургийн технологийн физик-химийн судалгаа” Суурь судалгааны төсөл, (2011-2013)
“Үнэт, ховор металлын уусгалт, хандлалт, шингээлтийн процессын физик-химийн судалгаа” Суурь судалгааны төсөл, I, II, III боть, (2002-2004, 2005-2007, 2008-2010)

“Уул уурхайн үйлдвэрийн баяжмал, хаягдал дахь дагалдах элементүүдийн агуулгыг тогтоох судалгаа” ШУТ-ийн төсөл, (2010-2011).

“Эрдэнэтийн УБҮ-ийн баяжмал, хаягдлыг боловсруулах хими-технологийн судалгаа” Төсөлт ажил, (2004-2007)
“Өнгөт металлыг баяжуулах, тодорхойлох арга зүй” Төсөлт ажил (2000-2003)
"Үнэт, ховор металлын хими-технологийн судалгаа", Сэдэвт ажил Төсөлт ажил, Боть I, II. (1996-1998), (1999-2001)
"Неорганик нэгдлүүд” Сэдэвт ажил (1990-1993)
“Хүдэр, чулуулгийн шинжилгээнд органик урвалж ашиглах боломж” Гадаадтай хамтарсан сэдэвт ажил (1984-1989)
“Алт, мөнгө тодорхойлох синтезийн шинэ урвал ашиглах боломж” Гадаадтай хамтарсан сэдэвт ажил (1984-1989)
Антгельминтик нэгдлүүд” Сэдэвт ажил (1985-1990)
“Ховор, үнэт металлын хими металлург” Сэдэвт ажил, (1990-1993)
“Өнгөт ба ховор металлын хүдэр, баяжмалыг иж бүрэн зохистой ашиглах физик хими, аналитик химийн үндэслэл” Сэдэвт ажил (1985-1990)
“Хүдрийн ховор, сарнимал элемент, үнэт металлын хэмжээг аналитик химийн аргаар тодорхойлох”, Сэдэвт ажил (1980-1985)
“Зэс молибден ба холимог металлын хүдрийн үндсэн дагалдах элементүүдийг тодорхойлох” Сэдэвт ажил (1975-1980)
“Биосфер дэх ховор, сарнимал элементийн тархалтын зүй тогтол” Сэдэвт ажил, (1970-1975)
“Нүүрсэн дэх германи, галли зэрэг ховор элементүүдийг тодорхойлох судалгаа”, Сэдэвт ажил (1980-1982)
“Шаазангийн материалын физик-химийн шинж чанарын судалгаа”
“Бэрх, Хар-Айргийн ордын жоншны найрлага дахь газрын ховор элементийн нийлбэр хэмжээ, тархалтын зүй тогтлын судалгаа” Сэдэвт ажил
“Төмрийн заводын гэр ахуйн хэрэгслүүдийг өнгөлөх тасгийн бүтээгдэхүүний чанар, үзэмжийг сайжруулах судалгаа” Сэдэвт ажил
“Эх орны түүхий эдээр барилгын хөнгөн материал, шингэн шил үйлдвэрлэх боломжийг судлах” Сэдэвт ажил

Лабораторийн хүчин чадал, чадавх

Эрдэс түүхий эд, үйлдвэрийн хаягдал дахь үнэт, ховор металлын агуулга, тэдгээрийн нэгдлийн хэлбэрийг химийн болон багажит шинжилгээний аргаар тодорхойлно.
Үйлдвэрийн хаягдал усан дахь хүнд хортой элементүүд болон цианид (нийт, чөлөөт болон WAD)-ын агуулга тодорхойлно.
Органик бус бодисыг таньж, чанар, агуулгыг тодорхойлно.

Гадаад дотоод хамтын ажиллагаа

Чухал металлын хими, технологийн лаборатори нь Акитагийн Их Сургууль, ӨМӨЗО-ны Металлургийн судалгааны хүрээлэн, ӨМӨЗО-ны Функциональ материалын физикийн химийн төв лаборатор, Хятадын Геошинжлэх ухааны сургуулийн Наногеоматериалын судалгааны төв, ОХУ-ын Эрхүү хотын Химийн хүрээлэнтэй хамтран ажиллаж ирсэн. Түүнчлэн, лабораторын эрдэм шинжилгээний ажилтнууд Япон улсын Токиогийн Технологийн Их Сургууль, БНХАУ-ын Бээжингийн Процесс Инженерийн Хүрээлэн, ХБНГУ-ын Гөттинген хотын Макс-Планкийн Хүрээлэн, Австрийн Венийн Технологийн Их Сургууль, БНСУ-ын Шинжлэх Ухаан Технологийн Хүрээлэн, Кумохийн Технологийн Үндэсний Хүрээлэн, Чоннам Их Сургууль зэрэг гадаад орнуудын их, дээд сургууль, эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгүүдэд урт, богино хугацаанд мэргэжил дээшлүүлэн, эрдмийн зэрэг цол хамгаалж, хамтран ажиллаж байна.

Судалгааны онцлох үр дүн (сүүлийн 5 жилээр)

Асгатын тетраэдритийн баяжмалыг уусгалтын аргаар хортой хольц сурьма, хүнцэл, висмутыг салгаж уусмалд шилжүүлэхэд үүссэн сульфидын эрдэс агуулсан техноген баяжмалыг нам температурт хүхэрлэг хий ялгаруулахгүйгээр исэлдүүлэн шатааж зэсийн сульфат үүсэх нөхцөлийг тогтоож, сульфатжих урвалын механизмыг нягтын функцийн онол (DFT)-ын тооцооллоор загварчилав.
Хотгорын ГХЭ-ын хүдэр,баяжмалын эрдэс бүрдэл, химийн найрлагыг тогтоож, 10% ба 30% ∑REО агуулсан баяжмалыг NaOH, H₂SO₄, HNO₃-аар боловсруулан 92%, 98.15%, 99.6% ∑REО агуулсан бүтээгдэхүүн гарган авсан.
Асгатын полиметаллын хүдрийг хөвүүүлэн баяжуулж, зэс-мөнгө агуулсан сульфидын баяжмал гарган авч, баяжмалааас сурьма, хүнцэл, висмут зэрэг хортой хольцийг уусган салгаж, зэс, мөнгийг ялгаж авах нөхцлийг тогтоосон.
Гал унтраах 4 төрлийн нунтаг бэлдмэл гарган авах технологийн горимыг тогтоосон.
Нүүрсний уурхайн өрөмний болон хаягдал овоолгын дээжний литологийн ба эрдсийн шинж чанарыг тодорхойлж, каолиныг бусад эрдэс болон органик хольцоос ялган, цэвэршүүлсэн каолин гарган авах улмаар каолины эрдэст суурилсан шинэ материал гарган авах судалгааг хийж байна.

Сүүлийн 5 жилд хэвлүүлсэн бүтээлийн жагсаалт

1.“Treatment of copper-containing leaching residue by sulfation roasting and followed by acid/water leaching” Nyamdelger Sh., Narangarav T., Nemekhbayar D., Khulan B., Sarantsetseg P., Ulziibadrakh E., and Surenjav., E (2023). Mong. J. Chem., 24 (50), online first. DOI: https://doi.org/10.5564/mjc.v24i50.1310

2."Copper leaching from the chalcopyrite-bearing MoS₂ concentrate by mixed chlorides solution" Narangarav Tumen-Ulzii, Burmaa Gunchin. Journal of the Serbian Chemical Society, online first. DOI: https://doi.org/10.2298/JSC230114057T (IF-1.1)

3.“Selective dissolution of copper and iron from molybdenite concentrate using acidic sodium nitrate solution” Narangarav Tumen-Ulzii, Altansukh Batnasan, Burmaa Gunchin (2022). Minerals Engineering, 185(107715). DOI: https://doi.org/10.1016/j.mineng.2022.107715. (IF-5.479)

4.“Copper recovery from chalcopyrite concentrate by oxidative roasting and acid leaching” N. Tumen-Ulzii, A. Garnaad, A. Silam, A. Tumendelger, B. Gunchin, N. Shirchinnamjil, K. Haga, A. Shibayama, A. Batnasan. The International Journal of the Society of Materials Engineering for Resources Vol.25, No.1 (2022) pp. P.1-7.(IF-0.09)

5.E. Surenjav, H. Fiedler POPs in the Mongolian Environment, Emerging Contaminants., 9 (4) 100251, 2023 (IF=6.0)

6.Асгатын полиметаллын баяжмал дахь хортой элементүүдийг уусгах аргаар ялгаж авах судалгааны зарим үр дүн. Г.Ариунаа, Г.Бурмаа, Ш.Нямдэлгэр, Б.Алтансүх, М.Назгүл, Т.Нарангарав (2021). Bulletin of the Institute of Chemistry and Chemical Technology. Дугаар 9, х.17-25. https://doi.org/10.5564/bicct.v4i9.1814

7.“Зэсийн техноген баяжмалыг сульфатжуулан шатааж, зэс ялгаж авах боломж” Ширчиннамжил Нямдэлгэр, Түмэн-Өлзий Нарангарав, Даваадорж Нэмэхбаяр, Пүрэвсүрэн Саранцэцэг, Сүрэнжав Энхтуул, Гүнчин Бурмаа, Силам Ален, Түмэндэлгэр Аззаяа, Бямбасүрэн Хулан, Эрдэнэбат Өлзийбадрах (2022). ХХТХ-ийн ЭШ-ний сэтгүүл (BICC) №10 х.1-9. https://doi.org/10.5564/bicct.v1-i10.1483 3.

“Усан уусмал дахь зэс (II)-ийн LIX984N хандлагчаар хандлагдах нөхцөлийг оновчлох загварчлал” Ш. Нямдэлгэр, Б. Хулан, Т.Нарангарав, Э.Өлзийбадрах, П.Саранцэцэг, Т.Аззаяа, С.Энхтуул, С.Ален, Г.Бурмаа. (2023). Дугаар 13.Bulletin of the Institute of Chemistry and Chemical Technology.

9.“POPs monitoring in Mongolia-Core matrices”, E. Surenjav, J. Lkhasuren, H. Fielder Chemosphere, 297, (2022) pp.134180 DOI: 10.1016/j.chemosphere.2022.134180

10.Efficiency of KOH-activated carbon for removal of heavy metal pollution from water". Narandalai Byamba-Ochir, Nazgul Muratbyek, Narangarav Tumen-Ulzii, Ariunaa Alyeksandr, Nasantogtokh Oyunchimeg Mongolian Journal of Chemistry, Vol 23, №49/2022. http.//doi.org/10.5564/mjc.v23i49.1406

11.“Supercritical hydrothermal synthesis of silver nanoparticles, composites and their characterizations”, N. Byamba-Ochir, N. Davaadorj, B. Buyankhishig, E. Surenjav Mongolian Journal of Chemistry, 22(48), (2021) pp.25-30 DOI: 10.5564/mjc.v22i48.1762

12.“Synthesis of Silver Nanoparticles by Hydrothermal Processing”, E. Surenjav B. Buyankhishig, N. Byamba-Ochir, N. Davaadorj, Z. Song, and O. Tegus Solid State Phenomena, 323, (2021) pp 1-7 DOI: 10.4028/www.scientific.net/ssp.323.1

13.“First-principles prediction of a two-dimensional vanadium carbide (MXene) as the anode for lithium ion batteries” N. Shirchinnamjil, T. Ochirkhuyag, D. Sangaa, D. Odkhuu Phys. Chem. Chem. Phys. 22 (2020) pp. 5807-5818 DOI: 10.1039/c9cp06472a

Шинэ бүтээлийн гэрчилгээ

Ш.Нямдэлгэр, Г.Бурмаа, Г.Ариунаа. “Полиметаллын баяжмал дахь хортой элементүүдийг ялгаж авах уусгалтын арга” Шинэ бүтээлийн гэрчилгээ, C22B3/04, C22B30/00 , 2025.

Т.Аззаяа, Г.Бурмаа, В.Батсайхан. ABC ангиллын гал унтраагч хуурай нунтгийн шинэчилсэн найрлага.Олон улсын ангилал. A62D1/00/(2006.01) 2024.

Т.Аззаяа, Г.Бурмаа, С.Ален, Н.Сугар-Эрдэнэ. Апатитын баяжмалаас газрын ховор

элементийн нийлбэр исэл ялгаж авах арга, MN/10-2021-0006762, 2023

Г.Бурмаа, Н.Сугар-Эрдэнэ, Т.Аззаяа. Апатитийн хүдрээс газрын ховор элементийн баяжмалыг гарган авах арга. Ашигтай загварын гэрчилгээ. 20-0003293.2020./

Хэвлүүлсэн монограф

Т.Аззаяа, Г.Бурмаа. В.Батсайхан. Гал түймрийн шалтгаан нөхцөл, Химийн бодис, Улаанбаатар, 2023.

Гаргасан инновацын бүтээгдэхүүний талаарх мэдээлэл (сүүлийн 5 жилээр)

Катодын зэс – Асгатын тетраэдритийн баяжмалыг шүлт сульфидын холимогт уусган сурьма, хүнцэл, висмутыг уусмалд шилжүүлэхэд үүссэн сульфидын эрдэс агуулсан техноген баяжмалыг агаар/хүчилтөрөгчийн орчинд исэлдүүлэн шатааж, хялбар уусдаг зэсийн сульфатыг хүхрийн хүчил ба усаар уусган, зэс агуулсан уусмалаас зэсийг хандлалт электролизийн аргаар боловсруулж 96.7% металл зэс гарган авсан.

Хатуу тослох материал -Молибденитийн баяжмалаас гарган авсан өндөр цэвэршилттэй (>98%) молибдений дисульфид (MoS₂). нь сайн чанарын хатуу тослох материалын үндсэн түүхий эд болдог.

Зориулалт:Төмөр зам, автомашины үйлдвэрлэл (хүнд машин механизмыг тослох материал), металлургийн үйлдвэрлэл, цэргийн техникийн салбар, сансар судлал гэх мэт олон салбарт хэрэглэгддэг.

ГХЭ-ийн баяжмал, ГХЭ-ийн нийлбэр ислүүд- Хотгорын ордын ГХЭ агуулсан апатитийн хүдрээс хөөсөн баяжуулалтын аргаар 30.88% болон 10.2% ГХЭ-ийн нийлбэр исэл агуулсан баяжмал, баяжмалын химийн боловсруулалтаар 92-98% ГХЭ-ийн нийлбэр исэл гарган авсан.

Зориулалт: ГХЭ-ийн ислүүд гарган авна.

Гал унтраах бэлдмэл- xxxxxxxxxxxxxxxx

Чухал металлын хими, технологийн лабораторийн хамт олон